مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. با ۳۵۱ کیلومتر مربع، مشهد به عنوان دومین شهر پهناور ایران شناخته می‌شود. به دلیل وجود حرم علی بن موسی الرضا، هشتمین امام شیعیان، این شهر سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلون زائر است. این مقاله از مجله‌ی ایرپلین تیکت به بررسی شهر مشهد می‌پردازد.
ریشه شناسی نام شهر مشهد
معنی واژه‌ی “مشهد” محل شهود و محل شهادت است. شیعیان معتقدند امام رضا پس از کشته شدن به دست مأمون عباسی۱، در سال ۲۰۳ هجری قمری در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. بعد از آن سناباد نوغان۲ به نام “مشهدالرضا” خوانده شد و کم کم علی الخصوص در زمان شاه تهماسب (طهماسب) صفوی بر پهنه‌ی آن افزوده گشت. مردم توس۳ (طوس) به مشهد کوچ داده شدند و به مرور زمان نام مشهد برای این شهر ماندگار شد.
تاریخ مختصری از شهر مشهد
در این نوشتار تاریخ مشهد را به سه دوره‌ی کلی تقسیم می‌کنیم: دوره‌ی خلافت اسلامی، دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه و دوران صفویه تا کنون.
دوره‌ی خلافت اسلامی
بر اساس مستندات تاریخی، علویان۴ بر علیه مأمون عباسی جانشین هارون فقط چند سال بعد از حکومتش طغیان کردند. وی به قصد جلب تمایل شیعیان به خود، علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان را به جانشینی خود انتخاب کرد و بعد از مدتی با او راهی بغداد شد. در طول راه، در روستای سناباد نوغان، علی بن موسی الرضا وارد منزل امیر سناباد شد و همان‌جا به قتل رسید. پیکر علی بن موسی الرضا در ۵/۱ کیلومتری روستای سناباد و در کنار مقبره‌ی هارون به خاک سپرده شد. همانطور که ذکر شد پس از این واقعه، آن نقطه به مشهد الرضا و بعدها به اختصار به مشهد معروف شد.
دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه
همچون دیگر شهرهای بزرگ ایران، مشهد نیز از آسیب‌های ناشی از افزایش جنگ در طول سالیان متمادی در امان نماند. مؤسس سلسله‌ی غزنویان، سبکتگین، در زمان فتح توس آرامگاه علی بن موسی الرضا را ویران کرد. بعد از او پسرش سلطان محمود غزنوی اقدام به بازسازی آرامگاه نمود. توس در زمان سلجوقیان از رونق خوبی برخوردار بود. خواجه نظام الملک۵ در طی ۳۰ سال وازرتش توجه ویژه ای به توس داشت.
سده‌ی ششم هجری قمری نخستین باری بود که به دستور سلطان سنجر سلجوقی، گنبدی بر فراز حرم علی بن موسی الرضا ساخته شد. در سال ۷۹۱ هجری قمری، توس از طرف میران شاه که پسر تیمور۶ بود، ضربه‌ی مهلکی دریافت کرد. نجیب‌زاده ای مغولی که حاکم بر منطقه بود بر علیه تیمور شورش کرد. تیمور برای مقابله با او فرزند خود میران شاه را به منطقه فرستاد.
توس بعد از محاصره ای چندین ماهه مورد حمله قرار گرفت و تنها تلی از خاک از آن باقی ماند. ده‌ها هزار نفر در این حمله جان خود را از دست دادند. افرادی که زنده ماندند در حرم امام رضا ساکن شدند. بعد از آن اتفاق توس رونق خود را از دست داد و مشهد به عنوان پایتخت شناخته شد. توس هرگز به رونق قبلی خود بازنگشت و روی توجه تاریخ به سوی شهری که قرن‌ها با نام نوغان شناخته می‌شد و هم اینک به مشهد تغییر نام پیدا کرده بود، قرار گرفت. در تصویر زیر گنبد هارونیه تنها اثر به جا مانده از توس را مشاهده می‌‌کنید.
دوران تیموریان (سده‌ی نهم هجری قمری) به همت شاهرخ تیموری و همسر وی گوهرشادآغا، آبادانی‌های زیادی در شهر مشهد انجام گرفت. به طوری که نخستین مسجد جامع این شهر با نام “مسجد گوهرشاد” در همین دوران ساخته شد.
دوران صفویه تا کنون
با روی کارآمدن خاندان صفوی عرصه‌ی تازه ای در موفقیت شهر مشهد پدیدار شد. شاه اسماعیل اول که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی کشور مستقر نمود، شهرهای مذهبی ایران یعنی قم و مشهد را در صدر اولویت‌های خود قرار داد. زیارت این شهرها توسط مردم رونق قابل توجهی به شهر آورده شد. تمامی سلاطین صفوی در توجه به خراسان و به ویژه مشهد سعی وافری داشتند.
سال ۹۹۷ هجری قمری زمان فاجعه ای برای مشهد بود. عبدالمؤمن شیبانی۷ پس از چهار ماه محاصره مردم مشهد را مجبور به تسلیم کرد و دست به کشتار و غارت‌های وحشیانه ای زد. شاه عباس اول در سال ۱۰۰۶ هجری قمری موفق به بازپس گیری این شهر از وی شد. دوران شاه عباس اول مصادف با روزهای رونق هرچه بیشتر برای مشهد بود. از اقدامات مهم وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- احداث شاهراهی میان اصفهان، مشهد و هرات و ساخت کاروانسراها و آب انبارهای بزرگ در آن مسیر
- توسعه‌ی حرم رضوی
- احداث خیابانی از غرب به شرق شهر مشهد
- نهادن عنوان “شهرمقدس ایران” بر مشهد
- انتقال آب چشمه گیلاس۸
لازم به ذکر است مشهد یکی از معدود شهرهای ایران در زمان صفویه بود که در آن سکه ضرب می‌شد. اما دوران اوج شهر مشهد با روی کارآمدن نادرشاه افشار۹ آغاز شد. وی پایتخت را که در زمان صفویان، اصفهان بود به مشهد انتقال داد و این کار را با هدف استفاده از موقعیت ژئوپلتیکی این شهر انجام داد. نادرشاه یکی از بانیان بزرگ در توسعه‌ی حرم امام رضا به شمار می‌رود. او به شکرانه‌ی یکی از پیروزی‌هایش گلدسته ای طلایی در جنوب صحن انقلاب کنونی و شمال غربی گنبد بنا کرد. در زمان بازگشت از هند، هدایای فراوانی را به حرم عرضه نمود و دستور داد ایوان امیر علیشیر نوایی مجدداً ساخته شود. این ایوان که با الواح زرین پوشیده شده هم اکنون به نام ایوان طلای نادری شناخته می‌شود. سقاخانه‌ی وسط صحن نیز به دستور نادرشاه ساخته شد.
پس از نادرشاه و جانشیانش، شاهرخ که آخرین پادشاه افشاریان بود به مدت ۵۰ سال حکومت کرد. دوران سلطنت وی بدون هیچ اقدام و واقعه‌ی خاصی ثبت شده است. در نهایت در سال ۱۲۰۷ هجری قمری آقامحمدخان۱۰ قلمرو شاهرخ را تصاحب و وی را به مرگ محکوم کرد. اعتراض مردم نسبت به واگذاری امتیاز تنباکو و خیزش مردمی در جریان انقلاب مشروطه از مهم‌ترین وقایع دوران قاجاریه در مشهد محسوب می‌شود.
ساخت راه آهن و فرودگاه مشهد و همینطور ساخت جاده‌ی جدید به تهران در طول سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۵ هجری شمسی باعث رونق هرچه بیشتر این شهر شد.
جاذبه‌های گردشگری
مشهد که یکی از پرگردشگرترین شهرهای ایران به شمار می‌رود دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است که آن‌ها را در سه بخش مذهبی، تاریخی و طبیعی ذکر می‌کنیم.
جاذبه‌های مذهبی
حرم علی بن موسی الرضا و موزه‌ی آستان قدس رضوی که شامل چندین موزه می‌شود، مهم‌ترین جاذبه‌های مذهبی در مشهد به شمار می‌روند. حرم امام رضا سالانه میزبان بیش از ۲۷ میلیون نفر زائر داخلی و ۲ میلیون نفر زائر خارجی است. آرامگاه یا حرم امام رضا (حرم رضوی) مجموعه ای است دربرگیرنده‌ی آرامگاه امام رضا، مسجد گوهرشاد، موزه، دو کتابخانه، چهار مدرسه‌ی علوم دینی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، یک سالن غذاخوری و رواق‌های وسیع.
از دیگر اماکن مذهبی مشهد و اطراف آن می‌توان به مسجد هفتاد و دو تن، مصلی طرق، آرامگاه پیرپالاندوز، آرامگاه شیخ نخودکی، گنبد خشتی، گنبد سبز، آرامگاه خواجه ربیع، آرامگاه امام زاده یحیی، آرامگاه خواجه اباصلت، آرامگاه خواجه مراد، آرامگاه شیخ نخودکی و گنبد هارونیه اشاره کرد.
جاذبه‌های تاریخی
همینطور که ذکر شد قبل از رونق شهر مشهد، منطقه‌ی توس بسیار مورد توجه بود. متأسفانه آثار تاریخی زیادی از این مکان‌ها برجای نمانده است. در ادامه با فهرستی از مهم‌ترین مراکز تاریخی شهر مشهد و اطراف این شهر آشنا می‌شویم.
آرامگاه فردوسی
آرامگاه فردوسی محل دفن حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر و حماسه سرای ایرانی در اواخر سده‌ی چهارم و اوایل سده‌ی پنجم هجری قمری است که در توس و ۳۵ کیلومتری شمال غربی مشهد قرار دارد. آرامگاه فردوسی تا کنون بارها ساخته و ویران شده است. در نهایت از آغاز سده‌ی چهارده خورشیدی، تلاش‌هایی برای ساختن آرامگاهی شایسته آغاز شد. مساحت کنونی مجموعه‌ی آرامگاه که شامل باغ، استخر و آرامگاه است در حدود ۶ هکتار می‌باشد.
معماری داخلی این بنا متشکل از کاشی کاری و نقوش سنگی برجسته از داستان‌های شاهنامه است. تندیس سنگی حکیم ابوالقاسم فردوسی، ساختمان‌های اداری و آرامگاه مهدی اخوان ثالث۱۱ از دیگر قسمت‌های مجموعه می‌باشند.
چهارطاقی بازه هور
چهارطاقی بازه هور که با نام “بنای سنگی بارزه هور” در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، نام قسمت باقی مانده از بنایی مربوط به دوره‌ی ساسانیان است. این بنا در دهستان بیجوند، روستای رباط سفید و ۸۰ کیلومتری شهر مشهد قرار دارد. اخیراً وجود خاصیت نجومی این بنا توسط یکی از پژوهشگران ایرانی با ارائه‌ی مستنداتی مطرح گردیده است.
مدرسه‌ی عباسقلی خان
مدرسه‌ی عباسقلی خان شاملو بنایی است مربوط به سده‌ی یازدهم هجری قمری که به دستور شاه سلیمان صفوی و توسط عباسقلی خان بیگلربیگی ساخته شده است. بنای مدرسه دارای دو طبقه، چهار ایوان ساخته شده به سبک معماری صفویه و ۱۰۰ حجره است. بنای این مدرسه با آجر ساخته شده و کاشی کاری و مقرنس کاری مزین آن شده است. مدرسه‌ی عباسقلی خان هم اکنون یکی از مدارس حوزه‌ی علمیه‌ی مشهد است و در خیابان نواب صفوی، در حاشیه‌ی زیرگذر کنار حرم امام رضا قرار دارد.
جاذبه‌های طبیعی
جاذبه‌های طبیعی فراوانی در مشهد و اطراف این شهر وجود دارند که همواره میزبان گردشگران زیادی هستند. از جمله مهم‌ترین این جاذبه‌ها می‌توان از موارد زیر نام برد:
شهرستان بینالود (طرقبه شاندیز)
شهرستان بینالود یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی است که از دو بخش مرکزی شاندیز و طرقبه تشکیل شده است.
ییلاقات شاندیز
شاندیز شهری در ۱۵ کیلومتری شمال غربی مشهد است که به دلیل وجود دره‌های بسیار مصفا، درختان سربه فلک کشیده و آب و هوای معتدل همواره گردشگران زیادی را به سمت خود کشیده است. رودخانه‌های روان در دره‌های شاندیز از دامنه‌ی شمالی رشته کوه‌های بینالود سرچشمه می‌گیرند و مناظر بسیار زیبایی را خلق می‌کنند. شاندیز در سال ۱۳۸۴ به عنوان منطقه‌ی نمونه‌ی بین المللی گردشگری معرفی شد. مهم‌ترین سوغات این منطقه پوستین دوزی است. غذای بسیار معروف شیشلیک که شهرتی جهانی یافته از غذاهای بومی منطقه‌ی شاندیز شمرده می‌شود.
طرقبه
شهر طرقبه از جمله آبادی‌های بزرگ توس قدیم بوده که در بین دره‌های زیبای رشته کوه بینالود قرار دارد. این شهر همیشه به عنوان یکی از تفرجگاه‌های مهم منطقه شمرده می‌شده و هم اکنون نیز به دلیل خدمات کارآمد شهری و وجود فروشگاه‌های بزرگ یکی از مناطق دیدنی هنگام سفر به مشهد است. از جمله ره آوردهای طرقبه می‌توان به خشکبار و صنایع دستی اشاره کرد.
پارک جنگلی و باغ وحش وکیل آباد
وکیل آباد نام یکی از بلوارهای مشهد و در واقع منطقه ای ییلاقی و خوش آب و هوا در غرب این شهر است. پارک جنگلی وکیل آباد که در همین منطقه قرار دارد دارای محلی برای استراحت مسافران، شهربازی (غیرفعال) و باغ وحش می‌باشد. وکیل آباد دارای رودخانه ای فصلی است. لازم به ذکر است باغ وحش وکیل آباد که تنها باغ وحش مشهد است در مرداد ماه ۱۳۹۷ موقتاً تعطیل شده است.
روستای زشک، روستای کنگ، جاغرق، پارک جنگلی نه دره، چالیدره، پارک کوهسنگی، آبشار قره سو و روستای چشمه گیلاس از دیگر جاذبه‌های طبیعی مشهد هستند.
سفر به مشهد
بهترین زمان برای سفر به مشهد
مشهد از موقعیت جغرافیایی خاصی برخوردار است، این موضوع و همینطور تداخل جبهه‌های مختلف آب وهوایی سبب ایجاد آب و هوایی کاملاً خاص و البته متغیر در منطقه شده است. به طور کلی مشهد دارای آب و هوایی متمایل به سرد و مرطوب در زمستان و گرم و خشک در تابستان می‌باشد. کمینه‌ی دما در زمستان به طور معمول ۵ درجه‌ی سانتی گراد زیر صفر و بیشینه‌ی دما در تابستان به ۴۳ درجه‌ی سانتی گراد می‌رسد. البته لازم به ذکر است این شهر حداقل دمای ۲۱ درجه‌ی سانتی گراد زیرصفر را نیز تجربه کرده است.
مشهد در اکثر ایام سال به ویژه تابستان‌ها شلوغ است، اما می‌توان گفت بهترین زمان سفر به مشهد مهرماه است؛ چراکه این هنگام آب و هوایی معتدل در شهر مستقر است و همینطور به دلیل بازگشایی مدارس جمعیت زیادی به مشهد سفر نمی‌کنند.
سفر هوایی به مشهد
اکثر گردشگران برای سفر به مشهد هواپیما را به دلیل سرعت و امنیت انتخاب می‌کنند. به غیر از سرعت در طی مسیر، سرعت در خرید بلیط هواپیما نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است که از طریق خرید آنلاین بلیط محقق می‌گردد. ایرپلین تیکت که سامانه ای قابل اعتماد است با ارائه‌ی لیست کاملی از پروازهای سیستمی و چارتری و پشتیبانی شبانه روزی، تجربه‌ی بی‌نظیری از سفر را رقم می‌زند. برای آگاهی از لیست پروازها و قیمت بلیط هواپیما مشهد می‌توانید از این سامانه بازدید کنید.
فرودگاه بین المللی شهید هاشمی نژاد مشهد به عنوان یکی از پیشرفته ترین و کارآمدترین فرودگاه‌ها در سطح کشور شناخته می‌شود که در زمینی به مساحت ۵۴۰ هکتار در قسمت جنوب شرقی شهر قرار دارد. این فرودگاه به خط ۱ مترو مشهد متصل است. لازم به ذکر است مسیر تهران-مشهد از جمله پروازهایی است که دارای فرست کلاس است. برای آشنایی با کلاس‌های پروازی روی لینک کلیک کنید.
مشهد با برخورداری از اماکن مذهبی که مهم‌ترین آن‌ها حرم رضوی است، همینطور جاذبه‌های تاریخی فراوان و خدمات شهری کارآمد از جمله وسایل حمل و نقل مناسب، همواره به عنوان یکی از اولین انتخاب‌ها برای سفر است.
پاورقی‌ها
- مأمون عباسی پسر هارون الرشید بود که در سال ۱۷۰ هجری قمری در بغداد متولد شد. او هفتمین و در واقع بزرگ‌ترین خلیفه‌ی عباسی بود. مأمون در سال ۲۱۸ هجری قمری درگذشت.
- سناباد نوغان دهکده ای در منطقه‌ی توس بود که در ابتدا محل دفن هارون الرشید، خلیفه عباسی بود و سپس با به خاک‌سپاری علی بن موسی الرضا از اهمیت بیشتری برخوردار شد. این منطقه به همراه روستاهای اطرافش، شهر کنونی مشهد را شکل دادند.
- توس (طوس) شهری تاریخی در استان خراسان رضوی و ۳۵ کیلومتری شمال غربی مشهد است. این شهر در گذشته با نام طابران توس شناخته می‌شد.
- علویان یا خاندان علی که شیعه و پیرو علی ابن ابیطالب محسوب می‌شوند، گروهی از طایفه‌ی بنی هاشم بودند که پس از درگذشت پیامبر شروع به فعالیت کرده و به طرفداری از علی ابن ابیطالب حاضر نشدند با ابوبکر بیعت کنند.
- ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق توسی معروف به خواجه نظام الملک در سال ۳۹۷ در توس متولد شد. وی وزیر با قابلیت دو تن از پادشاهان سلجوقی در ایران بود. در زمان او سلجوقیان به اوج قدرت خود رسیدند. خواجه نظام الملک در سال ۴۷۱ در نزدیکی بروجرد کشته و در اصفهان به خاک سپرده شد.
- تیمور گورکان ملقب به تیمور لنگ، پایه گذار دودمان تیموری است که در سرزمین‌های آسیای مرکزی و غربی حکمرانی می‌کرد.
- عبدالمؤمن خان یازدهمین پادشاه شیبانی، فرزند عبدالله خان ازبک و فرمانده‌ی لشکر ازبکان در زمان شاه عباس صفوی برای تسخیر خراسان بود.
- چشمه گیلاس نام روستایی از توابع بخش گلبهار شهرستان چناران در استان خراسان رضوی است.
- نادرشاه که پیش از پادشاهی به تهماسب قلی خان معروف بود، در سال ۱۰۶۷ شمسی متولد شد و بعدها دودمان افشاری را پایه گذاری نمود. او از مشهورترین پادشاهان ایران پس از اسلام است. نادرشاه در سال ۱۱۲۶ در قوچان کشته شد.
- آقا محمدخان قاجار (آغامحمدخان قاجار) بنیان‌گذار و نخستین پادشاه سلسله‌ی قاجار در ایران است.
- مهدی اخوان ثالث که در سال ۱۳۰۷ در مشهد متولد شد، از شاعران پرآوازه و موسیقی پژوه ایرانی بود. وی در شعر کلاسیک فارسی تبحر خاصی داشت ولی در ادامه‌ی فعالیتش به شعر نو روی آورد. اخوان ثالث در ۱۳۶۹ در تهران در گذشت و در توس به خاک سپرده شد.